Z odżywianiem, które jest jednym z najważniejszych czynności fizjologicznych człowieka, wiąże się cały szereg problemów i ujawniają się one głównie w wieku dojrzewania. Dwa najczęściej spotykane zaburzenia odżywiania, czyli jadłowstręt psychiczny (ograniczenie jedzenia) i bulimia (czyli napady żarłoczności czy też zajadanie stresu bez opamiętania) występują w różnym okresie życia dojrzewającej osoby.
Jadłowstręt zaczyna się we wczesnym okresie adolescencji, w okresie w którym zaczynają się problemy z inna oceną otoczenia, weryfikacją poglądów na życie, zwykle dotyczy to dziewcząt w wieku 12-16 lat. Najczęściej występuje on u dziewcząt, które są bardzo ambitne, o wysokich aspiracjach. Jeszcze nie tak dawno uważano, że zaburzenie dotyczy szczególnie osób o wysokiej inteligencji, chociaż z przeprowadzonych przez nas badań wynika, że inteligencja ta jest na różnym poziomie. Ale jeśli nawet te osoby mają niższe IQ i np. uczęszczają do szkoły specjalnej, to pragną one być w swojej grupie najlepsze.
Najczęściej jest to sposób na radzenie sobie z presją otoczenia, aby osiągać najlepsze wyniki, żeby atrakcyjnie wyglądać i nie poświęcać zbyt dużo czasu i uwagi na jedzenie. Zwykle uważa się, że osoba szczupła jest bardziej sprawna umysłowo. Jednak przewlekłe ograniczenie i spadek poniżej normy, minimalnej normy, która powinna obowiązywać, zwykle powoduje zmiany w wyglądzie zewnętrznym, ale też w mózgu.
Normy określone dla dziewcząt poniżej 12. roku życia, tzw. skala Wolańskiego, określa minimalną wagę dopuszczalną dla tego przedziału wiekowego. Powyżej 12 lat stosuje się wskaźnik BMI (wskaźnik masy ciała). Obliczamy ją w ten sposób, że wagę dzielimy przez kwadrat wzrostu w metrach. Minimalny wskaźnik wynosi 18-18,5 punkta. Spadek wagi poniżej 15 BMI jest graniczny i jest już punktem krytycznym, powinien stanowić wskazanie do intensywnego leczenia, z hospitalizacją włącznie. Z kolei wskaźnik poniżej 12 stanowi już o wyniszczeniu organizmu, wymaga leczenia szpitalnego ze wskazań życiowych, nawet wbrew woli pacjentów.
Przy wyborze formy leczenia oprócz wskaźnika masy ciała uwzględnia się również inne czynniki. Należą do nich: ocena stanu somatycznego, zwolnienie czynności serca. Zmniejszając drastycznie racje pokarmowe, uruchamiamy w organizmie mechanizmy, które przyczyniają się do oszczędzania energii, co wywołuje w konsekwencji szereg reakcji przyspieszających dalsze problemy zdrowotne. Jednym z nich jest zatrzymanie miesiączki – organizm „oszczędza” na wydzielaniu hormonów i estrogenów. Skutki tego procesu są negatywne – dochodzi do wzrostu poziomu cholesterolu, pojawiają się takie objawy, jak u osób z miażdżycą, dochodzi do rzeszotowienia kości i podobnych objawów, które pojawiają się po menopauzie – większej łamliwości kości oraz gwałtownego spadku estrogenów. Następstwem znacznego ograniczenia racji pokarmowych są także zmiany w strunach głosowych – o czym wcześniej rzadko wspominano w publikacjach medycznych. Dziewczyny z jadłowstrętem bardzo cicho mówią – w pewnym okresie jest to zmiana odwracalna, jeśli stan głodzenia trwa dłużej, dochodzi do zaniku strun głosowych w aparacie głosowym. Może to stanowić barierę w uprawianiu w przyszłości zawodów, które wymagają używania głosu (np. nauczycielki).
Okresowy spadek wagi, jeśli nie trwa dłużej niż pół roku, nie powoduje nieodwracalnych zmian. Jednak dłuższe utrzymywanie się niedoboru wagi w granicach 15 punktów BMI powoduje zanik w tkankach – najpierw tkanki tłuszczowej, później mięśniowej, a na samym końcu powoduje zmiany wspomniane przeze mnie powyżej. Są to zmiany długotrwałe, zmiany zaniku białek w ośrodkowym układzie nerwowym, które wpływają na pamięć, uwagę i zdolności do nauki.
Pewnym wstępem do anoreksji zaczynają być samoograniczenia w racjach pokarmowych wprowadzone w codziennym odżywianiu się. Jednak nie każda taka restrykcja może skończyć się od razu jadłowstrętem. Nagłe pomysły, aby wyrzucać ze swojego jadłospisu pewne produkty, przejście na wegetarianizm, w pierwszej fazie na weganizm, nadmierna uwaga poświęcona żywieniu (ortoreksją), czyli zdrowe odżywianie, polegające na odrzucaniu pewnych pokarmów, szczególnie tych, które dla młodego organizmu w fazie rozwoju mogą być niezbędne. Korzystne dla organizmu jest ograniczenie tłuszczy zwierzęcych oraz węglowodanów, jednak całkowite ich ograniczenie na rzecz np. białek, powoduje zmiany w mózgu objawiające się stanami depresyjnymi, co można zauważyć szczególnie w przypadku anorektyczek. Elementem zapowiadającym anoreksję może być także maskowanie spadku wagi ubiorem – otoczenie zauważa ten spadek i dziewczyna, która cierpi na anoreksję, jest pytana o powód nagłego spadku wagi. Aby go ukryć, dziewczyny zaczynają się ubierać w luźne rzeczy. Na rozpoczęcie odchudzania wpływa wiele czynników (bodźców) – jednym z nich jest presja medialna, lansowanie modelu urody osób szczupłych, modelek, które są nieraz ekstremalnie szczupłe, wręcz wychudzone, jako synonimu sukcesu. Większość młodych dziewcząt uważa, że chciałyby tak wyglądać, bo to jest droga do osiągnięcia sukcesu w życiu. Próba dostosowania się do obowiązującego modelu często jest podłożem jadłowstrętu. Lęk przed dojrzewaniem i rozpoczęciem życia płciowego, zanik miesiączki, zahamowanie wzrostu, unikanie kontaktów z płcią przeciwną, zmniejszenie libido – to czynniki, które powinny obudzić w rodzicach czujność.
Często problemy z odżywianiem u osób młodych są związane ze specyficznym wzorcem matki, z którym anorektyczki mają do czynienia w domu. Matki dziewcząt chorych na anoreksję to często osoby bardzo aktywne, które pełnią w codziennym życiu jednocześnie rolę męską i żeńską. Zakres obowiązków, które spoczywają na matce w tego typu rodzinie jest tak duży, że córka boi się dojrzeć, bo na jej barkach będzie spoczywać równie duża ich ilość. Zahamowanie rozwoju seksualnego i fizycznego jest konsekwencją takiego działania.
Ograniczenie jedzenia w pierwszej fazie może spowodować okresowy wzrost sprawności. Boom zachorowań na anoreksję pojawił się w krajach rozwiniętych gospodarczo, o wysokim statusie ekonomicznym w latach 60. i 70. Możliwości, które wiążą się z atrakcyjnością fizyczną i uzyskaniem odpowiedniego statusu ekonomicznego oraz lepszymi zdolnościami poznawczymi legły u podstaw rozwoju choroby w tych krajach.
Jest to zaburzenie, które leczymy wielokierunkowo. Jeśli dojdzie do dużego spadku wagi, zaczynają pojawiać się powikłania. Wspominałem już o depresji, ale następstwem ograniczenia jedzenia jest zwiększenie poziomu lęku, większej drażliwości, niedobór glukozy może powodować zwiększenie rozdrażnienia, złego nastroju, różne konflikty z otoczeniem, wybuchowość, impulsywność. Konsekwencją depresji może być załamanie i próby samobójcze. Niektóre osoby także zrywają związki towarzyskie i koleżeńskie, izolują się społecznie. Osoba z dużą niedowagą działa odstraszająco na innych i często zdaje sobie z tego sprawę. Ważna jest psychoterapia i terapia edukacyjna. Z jednej strony należy mówić o zasadach dobrego odżywiania, a z drugiej – wyjaśnić tę rolę mediów i lansowanego przez niego modelu, czyli wdrożyć leczenie za pomocą psychoterapii.
Osoby, które w pierwszym etapie trafiają do psychologa i pomimo terapii ich waga dalej spada, powinny być skierowane na leczenie medyczne. Często obserwujemy, że rodzice kierując córkę do psychologa, są już przekonani, że to wystarczy, aby wyjść z choroby, tymczasem ona dalej chudnie. Wtedy należy już skierować pacjentkę na konsultację psychiatryczną. Są trzy fazy leczenia zaburzeń tego typu – pierwsze z nich to leczenie ambulatoryjne, które trwa średnio trzy miesiące. Jeśli nie daje ono spodziewanych rezultatów w postaci poprawy wagi, wtedy psychiatrzy zalecają leczenie szpitalne na oddziale dziennym. U osób chorych ok. 16. roku życia i młodszych hospitalizacja daje znacznie lepsze efekty, powoduje znacznie mniejszą liczbę nawrotów. Kontrolowana dieta oraz edukacja dotycząca jedzenia, psychoterapia (można także włączyć terapię rodzin) wspomagana farmakoterapią zazwyczaj przynosi dobre rezultaty. Ta ostatnia metoda raczej jest stosowana w ostateczności, dlatego że chorzy po zjedzeniu czegokolwiek mają duże poczucie winy i starają się od razu ruchem „spalić” najmniejszy nawet kąsek jedzenia. Czasami psychiatrzy podają im neuroleptyki w małych dawkach, które poprawiają łaknienie, ale jednocześnie je wyciszają. Leczenie farmakologiczne jest niezbędne wtedy, kiedy występuje u tego rodzaju pacjentek depresja. Unika się w tym przypadku tych leków, które zmniejszają łaknienie. Leczenie lęku przed nadmiernym utyciem stosujemy wtedy, kiedy dziewczyna w wyniku leczenia anoreksji wraca do wagi granicznej i aby zmniejszyć jej lęki podawana jest najczęściej fluoksytynę. Zapobiega nawrotowi choroby i pomaga opanować lęk przed nadmiernym utyciem.
Przeczytaj również: „Anoreksja w ciąży groźna dla kobiety i dziecka”
Bulimia jest częstszym zaburzeniem i ujawnia się w późniejszym wieku niż anoreksja (początki jadłowstrętu występują ok. 12.-18. roku życia i cierpi na nią średnio 2-4% osób, przeważnie dziewcząt). Pierwsze epizody występują między 16. a 24. rokiem życia. Jest to choroba nie zawsze ujawniana i podobna do napadowego objadania się – chora je do oporu, lecz sytuacja nie trwa ciągle, tylko występuje przeważnie raz na miesiąc. Typowa bulimia polega na niekontrolowanym objadaniu się, głównie w sytuacji stresowej, i często zwracaniu zjedzonego pokarmu. Są dwie postacie bulimii – tzw. postać czyszcząca bulimii, w której chore stosują środki przeczyszczające (ok. 30%) i prowokują wymioty, i klasyczna bulimia, bez zwracania jedzenia. Są osoby, które objadają się w sposób niekontrolowany (zajadanie stresu). Bulimiczki z reguły nie mają nadwagi, mieszczą się w górnej granicy normy. Te, które nie stosują środków przeczyszczających, mają nadwagę. Czasem trudno jest ją odróżnić od otyłości prostej, służy temu wywiad z chorą. Po każdym objedzeniu się występuje u tych osób duże poczucie winy – zdarza się, że katują się wtedy ćwiczeniami fizycznymi, żeby spalić zjedzone kalorie. Prowokują wymioty, stosują lewatywy. Rozpoznanie jest o wiele trudniejsze – waga nie przyrasta tak znacząco, fizycznie można nawet nie spostrzec problemu. Utrata kontroli nad jedzeniem jest w pewnym sensie podobna do… nałogu alkoholizmu. W napadzie głodu bulimiczki potrafią zjeść dwie kostki masła i dopiero wtedy się uspokoić. Przyczyną jest zazwyczaj stres szkolny, w pracy, stres życiowy. Jest to niewłaściwy sposób rozładowania tego napięcia poprzez jedzenie dużych ilości tłustego i wysokokalorycznego jedzenia. Bulimia to pewnego rodzaju spectrum zaburzeń – są na nią podatne osoby, które są raczej impulsywne, żyją chaotycznie. Większą skłonność do tego rodzaju zaburzeń mają osobowości nie do końca zrównoważone, które chętnie podejmują ryzyko, tzw. osobowości graniczne. Idzie ona często w parze z nadużywaniem środków np. psychoaktywnych.
Bulimiczki są raczej towarzyskie, często zmieniają przyjaciół, partnerów, ich nastrój jest rozchwiany. Przy normalnych posiłkach dochodzi do niekontrolowanego jedzenia, ponadto zaczynają w domu znikać pewne produkty – słodycze, czekolada, cukierki. W kolejnej fazie bulimiczka zjada prawie wszystko, co ma pod ręką. W postaci czyszczącej, przy prowokowaniu wymiotów, można przy bliższym kontakcie wyczuć charakterystyczny zapach acetonu z ust. Z czasem pojawiają się owrzodzenia w jamie ustnej, obrzęki ślinianek przyusznych i podżuchwowych, problemy stomatologiczne z zębami trzonowymi.
Terapia jadłowstrętu jest bardziej wymagająca – specjaliści muszą uświadomić pacjentkom, jak naprawdę wyglądają, gdyż mają zaburzony obraz samych siebie. Chorzy boją się, że jeśli choć odrobinę utyją, będą wyglądały źle. Lekarze odpowiedzialne za terapię zaburzeń odżywiania podejmują próby dokonania zmiany obrazu ciała, nagrywają je na wideo, czasem w kostiumie kąpielowym i pokazują im, jak wyglądają naprawdę. Nieraz same nie wierzą, że tak wyglądają, odbicie w lustrze nie przekonuje ich. Pacjentki z anoreksją są często ambitne, dobrze się uczą, więc terapia postępuje prawidłowo – dziewczęta są zazwyczaj chętne do współpracy. Przestrzegają zaleceń, jeśli widzą efekty, chętnie podejmują leczenie. Z bulimiczkami jest gorzej – są zmienne, nie mają wytrwałości, więc trudno jest się im dostosować do terminów, ustalonych hierarchii ważnych rzeczy, odpuszczają nieraz psychoterapię, bo coś „ważniejszego” im wypadło, zapominają aplikować sobie regularnie leki. W bulimii większe znaczenie mają leki antydepresyjne, zmniejszające impulsywność. Pomagają opanować chorobę w pierwszej jej fazie – wygaszają częstotliwość napadów bulimicznych. Pomocna też jest krótka hospitalizacja. W leczeniu w warunkach domowych jest ryzyko, że lek zostanie zwrócony podczas wymiotów i terapia będzie nieskuteczna. Kontrola w szpitalu pozwala na remisję choroby – zmiana środowiska działa na chorego korzystnie.
Od kilku lat do zaburzeń odżywiania zalicza się ortoreksję, czyli jedzenie wyłącznie zdrowych produktów. Zdrowe żywienie uwzględnia wszystkie elementy ważnych dla życia pierwiastków, minerałów i witamin. W przypadku tego zaburzenia wybiera się wyłącznie kategorię produktów zdrowych, co nie zaspokaja wszystkich potrzeb organizmu. U kobiet w okresie menopauzalnym zdarzają się także nocne napady objadania się. Ma to związek z depresją okołomenopauzalną i spadkiem hormonów.
Materiał przygotowany na podstawie rozmów ze specjalistami psychiatrii i psychologii z Warszawy i Poznania.
Redaktor prowadzący, dziennikarka tematyki zdrowia, uroda i wellness.