Lipoproteina czy lipoproteiny to ważne związki w organizmie, od których zależy stan naszego zdrowia. Wśród nich znajduje się lipoproteina a, której poświęcimy nieco więcej uwagi. Jaki to związek i jaką spełnia rolę dla organizmu wśród innych lipoprotein?
Lipoproteiny są cząsteczkami złożonymi z lipidów (tłuszczów) i białek, które odgrywają kluczową rolę w transporcie lipidów we krwi. Zaburzenia metabolizmu lipoprotein mają istotne znaczenie kliniczne, ponieważ są jednym z głównych czynników ryzyka chorób sercowo-naczyniowych. Szczególną uwagę w ostatnich latach zyskała lipoproteina(a), w skrócie Lp(a) – frakcja lipoprotein o właściwościach aterogennych i trombogennych.
Lipoproteiny osocza to cząsteczki umożliwiające transport hydrofobowych lipidów (cholesterolu, trójglicerydów) w środowisku wodnym krwi. Składają się z rdzenia lipidowego (z estrami cholesterolu i trójglicerydami) otoczonego warstwą fosfolipidów, wolnego cholesterolu i apolipoprotein.
W klasyfikacji lipoprotein wyróżnia się lipoproteinę o bardzo niskiej gęstości (VLDL) – transportuje ona trójglicerydy z wątroby do tkanek. Lipoproteinę o niskiej gęstości (LDL) – jest to główny nośnik cholesterolu w osoczu, ta lipoproteina znana jest jako „zły cholesterol”, ponieważ jej nadmiar odkłada się w ścianach naczyń. Mamy lipoproteinę o wysokiej gęstości (HDL) – usuwa ona nadmiar cholesterolu z tkanek i naczyń do wątroby; nazywana jest ona „dobrym cholesterolem”. Dalej występują chylomikrony, ich zadaniem jest transport lipidów pochodzących z diety z jelit do innych tkanek organizmu. Wreszcie lipoproteina(a) – strukturalnie podobna do LDL, ale zawiera dodatkowe białko – apolipoproteinę(a), które nadaje jej unikalne właściwości biologiczne.
Lipoproteina(a), skracana jako Lp(a), to specyficzna forma LDL zawierająca dodatkową apolipoproteinę(a), silnie związaną kowalencyjnie z apolipoproteiną B-100. Lp(a) wykazuje działanie proaterogenne i prozakrzepowe. Jakie spełnia funkcje w organizmie. Zwiększa ryzyko tworzenia blaszki miażdżycowej. Utrudnia rozkład zakrzepów (antyfibrynoliza). Może także pełnić rolę w odpowiedzi zapalnej.
Zakres referencyjny może się różnić w zależności od laboratorium i metody pomiarowej, jednak ogólnie przyjmuje się dwa mierniki. Jeden to Lp(a) < 30 mg/dl lub < 75 nmol/l – uznawane za prawidłowe stężenie. I drugie Lp(a) ≥ 50 mg/dl lub ≥ 125 nmol/l – związane z istotnie zwiększonym ryzykiem problemów sercowo-naczyniowych. Warto pamiętać o tym, że stężenie Lp(a) w organizmie jest w znacznym stopniu uwarunkowane genetycznie i nie zmienia się istotnie w ciągu życia, dlatego zazwyczaj wystarczy jednokrotne oznaczenie jej poziomu.
Badanie w kierunku oznaczenia poziomu Lp(a) powinno być wykonane w przypadku rodzinnej dyslipidemii, przedwczesnej choroby wieńcowej (poniżej 55 lat u mężczyzn, 65 lat u kobiet), podejrzenia hiperlipidemii rodzinnej, niejasnych przypadków miażdżycy przy prawidłowym LDL, w ocenie ryzyka sercowo-naczyniowego u pacjentów z chorobami metabolicznymi.
Zaburzenia te mogą być pierwotne (dziedziczne) lub wtórne (wynikające z innych chorób, np. cukrzycy, niedoczynności tarczycy). Oto przykłady dyslipideemii. Hipercholesterolemia rodzinna – charakteryzuje się znacznie podwyższonym poziomem LDL, często współistnieje z podwyższonym Lp(a). Zespół metaboliczny przejawiający się obniżonym HDL, a podwyższonym poziomem trójglicerydów, to tzw. insulinooporność. W dalszej kolejności hiperlipoproteinemia typu III (choroba Remnanta) – związana z nieprawidłowym metabolizmem remnantów chylomikronów i VLDL.
Do niedawna nie istniały skuteczne metody leczenia obniżające Lp(a). Jednak rozwój medycyny molekularnej i terapii celowanych przynosi nowe możliwości. Wśród obowiązujących obecnie podejść terapeutycznych wymienia się styl życia i leczenie dyslipidemii ogólnej.
W programie terapeutycznym zaleca się dietę niskotłuszczową, aktywność fizyczną, redukcję masy ciała, te zalecenia nie wpływają bezpośrednio na Lp(a), ale wspomagają leczenie ogólne. Do tego programu wspierającego dochodzą statyny, które skutecznie obniżają LDL, ale mogą nieznacznie zwiększać Lp(a). Jakiś czas temu stosowano również kwas nikotynowy (niacynę), ale obecnie od tej formy się odchodzi ze względu na działania niepożądane. Istnieją za to leki nowej generacji.
Dostępne są nowe sposoby leczenia w postaci leków nowej generacji. Są to inhibitory PCSK9 (np. alirokumab, ewolokumab) – mogą obniżać Lp(a) o 20–30%. Obok nich terapie RNA (antisense, siRNA) – nowatorskie podejścia blokujące syntezę apolipoproteiny(a) na poziomie genetycznym. Trwają badania kliniczne nad preparatami takimi jak pelacarsen. Istnieje także mechaniczne usuwanie LP(a) – tzw. afereza lipoproteinowa. Stosuje się ją w skrajnych przypadkach, polega na suwaniu Lp (a) z krwi. Sięga się po tę metodę zwłaszcza przy jednoczesnej hipercholesterolemii rodzinnej.
Badania naukowe wskazują, że podwyższony poziom lipoproteiny (a) jest niezależnym czynnikiem zwiększającym ryzyko miażdżycowej choroby sercowo-naczyniowej (ASCVD), zwężenia zastawki aortalnej i innych incydentów sercowo-naczyniowych, takich jak zawał serca czy udar mózgu. Stężenie Lp(a) jest uwarunkowane genetycznie i nie wpływają na nie czynniki takie jak dieta ani powszechnie stosowane leki na cholesterol. W celu wczesnej oceny ryzyka chorób sercowo-naczyniowych, towarzystwa kardiologiczne zalecają oznaczenie poziomu Lp(a) przynajmniej raz w życiu u każdego dorosłego człowieka.
Lipoproteina(a) to istotny, ale często niedoceniany czynnik ryzyka chorób sercowo-naczyniowych. Jej pomiar powinien być rozważony u pacjentów z niejasną lub rodzinną historią miażdżycy. Ze względu na silne uwarunkowanie genetyczne Lp(a), styl życia nie wpływa znacząco na jej stężenie, jednak postęp w terapii molekularnej daje nadzieję na skuteczne jej leczenie w przyszłości.
Z kolei lipoproteiny osocza jako całość pełnią kluczowe funkcje w organizmie i są centralnym elementem w ocenie ryzyka sercowo-naczyniowego, dlatego ich analiza powinna być nieodłącznym elementem profilaktyki zdrowotnej.
