Co dziś wiemy o cywilizacji Majów? W jaki sposób podchodzili do chorób, na co chorowali i w jaki sposób leczyli różne, trawiące ich dolegliwości oraz choroby? To fascynująca cywilizacja, która przeżywała swój renesans w okresie klasycznym pomiędzy 250-900 r. n.e., do dziś nurtuje badaczy. Księgi Majów – zapisane teksty medyczne w postaci ilustrowanych manuskryptów zostały zniszczone, spalone przez Hiszpanów. Dziś możemy tylko bazować na odkryciach archeologów i wiedzy tych, którzy są potomkami Majów.
Cywilizacja Majów rozwinęła się na bagnistych nizinach dzisiejszego południowego Meksyku, Gwatemali, zachodniego Hondurasu, Salwadoru i północnego Belize. Różnorodność tego terytorium oznaczała, że mogło się tam rozwijać wiele różnych chorób, ale na tych samych terenach rosły różne potencjalne rośliny lecznicze, z którymi Majowie eksperymentowali. Rośliny lecznicze, zioła, środki halucynogenne z pograniczna religii i magii stanowiły podwaliny medycyny tej niezwykłej, odległej dla nas cywilizacji. Majowie w specyficzny sposób podchodzili do praktyk medycznych oraz sposobu pojmowania zdrowia i choroby. Przeplatały się ze sobą nieustannie religia i medycyna. Praktyki medyczne Majów była złożoną mieszanką umysłu, ciała, religii, rytuału i nauki. Zdrowie było wynikiem życia zgodnego z prawami Natury i społeczeństwa, a choroba była wynikiem przekroczenia tych praw. Majowie utożsamiali chorobę z uwięzieniem duszy przez nadprzyrodzone istoty, rozgniewane jakimś niewłaściwym zachowaniem.
Medycyna była praktykowana tylko przez specjalnie wybrane osoby, które otrzymały rozległe wykształcenie. Ludzie ci byli nazywani szamanami (działali jako pośrednicy między światem fizycznym i duchowym) i ah-menami („miotaczami chorób”). Starożytni Majowie postrzegali zdrowie jako „równowagę”, podczas gdy choroby i dolegliwości były „brakiem równowagi”. Teksty medyczne Majów poświęcone były leczeniu objawów w oparciu o działanie niektórych leków ziołowych, które można było połykać, palić, wciągać, wcierać w skórę, a nawet podawać jako lewatywy. Sporą grupę leków stanowiły ekstrakty roślinne i środki halucynogenne. Co ciekawe z naszego punktu widzenia, leki ziołowe były często stosowane w zależności od koloru rośliny, z której pochodziły: ekstrakty z roślin o czerwonym zabarwieniu były stosowane na wysypki, zaburzenia krwi i oparzenia; o kolorze niebieskim na ukojenie nerwów i zaburzenia psychiczne, jako środki uspokajające, rośliny kwitnące na żółto służyły jako remedium na choroby wątroby i śledziony. Unikano koloru białego, ponieważ był on postrzegany jako sygnał śmierci. Dużym uznaniem cieszyły się substancje halucynogenne, zmieniające stan umysłu, takie jak powój, „magiczne” grzyby, tytoń i inne halucynogeny. Samodzielnie warzone preparaty alkoholowe były również używane podczas rytuałów, aby pomóc szamanom komunikować się ze światem duchów w nadziei na przywrócenie dobrego zdrowia. Kluczowymi pojęciami w medycynie Majów były gorąco i zimno. „Zimne” zaburzenia, takie jak zaparcia, skurcze lub paraliż, były leczone gorącymi, pikantnymi potrawami, podczas gdy „gorące« zaburzenia”, takie jak gorączka, biegunka lub wymioty, były leczone zimnymi roślinami lub jedzeniem.
Lekarze Majów bez wątpienia opisali cztery konkretne choroby – pintę, leiszmaniozę, żółtą febrę i chorobę oczu, którą prawdopodobnie była jaglica – a także kilka zespołów psychiatrycznych. Stopa sportowca i biegunka były codziennością i często były leczone za pomocą ziołowych środków. Regularnie korzystano z „kąpieli potnych”, podobnych do dzisiejszych saun. Były one często łączone z masażem w celu złagodzenia objawów ginekologicznych, takich jak bolesne miesiączkowanie, menopauza, napięcie przedmiesiączkowe i bezpłodność; masaż jest nadal praktykowany w niektórych częściach Mezoameryki. Majowie znali zabiegi chirurgiczne. Chociaż nie ma konkretnych dowodów na istnienie schorzeń lub zabiegów urologicznych w okresie Majów, szamani i ah-meni wykazywali się znacznymi umiejętnościami chirurgicznymi. Wiadomo, że zszywali rany ludzkimi włosami, byli wykwalifikowanymi zszywaczami kości i wykonywali trepanację czaszki przy użyciu prymitywnych wierteł. Byli również doskonałymi chirurgami stomatologicznymi, wykonującymi protezy i piłującymi zęby w różne kształty, często z perforacjami, aby wstawić ozdobne kawałki jadeitu, turkusu, hematytu, pirytów żelaza lub innego materiału organicznego; takie ozdoby były szczególnie powszechne wśród kobiet. Dużą rolę Majowie przywiązywali do obserwacji moczu. Na jego podstawie diagnozowali stan zdrowia. Mocz o zabarwieniu żółtym świadczył do zdrowiu, biały – o oziębłości, czerwony – o rozgorączkowaniu w organizmie, biały mętny – o problemach z trawieniem, a czarny był oznaką śmierci. Stosowano także upuszczanie krwi.
Majowie chorowali na różne choroby i dolegliwości. Były one związane z czynnikami środowiskowymi, strefą geograficzną, obszarem, na którym żyli, panującymi tam warunkami, np. silną wilgotnością i gorącem. W zależności od miejsca zamieszkania pojawiały się u nich różne choroby. Ale też pewne problemy zdrowotne były charakterystyczne dla każdego obszaru i pojawiały się powszechnie. Należały do nich m.in.: porowate zapalenie okostnej, choroba zwana lakszmaniozą, charakterystyczna dla strefy gorącej, posiadająca kilka odmian i występuje do dziś w rejonach takich jak Brazylia, Urugwaj, Australia, Peru, Sudan, Nepal, Bangladesz, Teksas w USA. Wywołują ją wiciowce przenoszone przez komary i mrówki. Objawia się liszajami i niegojącymi się ranami na twarzy i nogach.
W dalszym etapie atakuje kości i chrząstki oraz może być przyczyną innych chorób. Inną chorobą była hipoplazja – niedorozwój szkliwa zębnego wywołany nieodpowiednią dietą. Często pojawiała się anemia, problemy żołądkowe, zaparcia, infekcje bakteryjne. Rzadko nowotwory i malinica. Wśród nowotworów łagodne nowotwory kości i chrząstki. Majowie bardzo często spożywali kukurydze i przyrządzane nie niej napoje. Jedzenie kukurydzy mogło być powodem ubytków w zębach i wiązać się z problemami stomatologicznymi. Warto mieć świadomość, że Majowie byli pierwszymi, którzy zastosowali implanty dentystyczne. Z powodzeniem używali zaworów muszlowych do naśladowania zębów i tworzenia funkcjonalnych implantów. Wypełniali naturalnymi substancjami ubytki w zębach. Gdy zostali skolonializowani styczność z białymi ludźmi z Europy doprowadziła do ich zagłady. Zetknęli się z nieznanymi sobie chorobami, na które nie byli w żaden sposób odporni. Zaczęli masowo chorować i umierać z powodu ospy, tyfusu, odry. Padali ofiarami zarazy, febry żółtej, licznych epidemii.
Majowie polegali na ziołach takich jak eukaliptus, mięta pieprzowa, rumianek i tytoń, aby leczyć dolegliwości duchowe i łączyć się ze światem przodków. Parzono np. herbatę z mięty pieprzowej i cynamonu na skurcze menstruacyjne, czy herbatę rumiankową na bóle brzucha. Ta tradycja przetrwała do naszych czasów w pamięci pokoleń będących spadkobiercami ich tradycji. Jedna z takich osób mówi, że jej kuchnia pachnie w słoneczny czerwcowy dzień lawendą, rozmarynem i eukaliptusem, rośliny te są używane jako znakomite środki odstraszające komary i uziemiające, posiadają i niosą uspokajającą energię. U Majów ważne było harmonizowanie fizyczności i emocjonalności równocześnie. Na bazie wiedzy Majów dziś powstają olejki do włosów, które pomagają przywracać właściwą cyrkulację krwi, krążenie krwi i wspierają zdrowy porost włosów, należy do nich olejek z korzeniem łopianu, bazylią i rozmarynem.
Lista znanych nam ziół i roślin leczniczych stosowanych przez Majów jest dość obszerna. Można ją przejrzeć w tekście polskiego autora w artykule naukowym, poświęconym chorobom Majów z czasów ich największej świetności.
Tekst nosi tytuł: Choroby i ich leczenie w kulturze Majów w epoce prekolumbijskiej i kolonialnej. Tabela zawiera 53 rośliny lecznicze. Wśród nich znajdujemy np. malowca właściwego (z rodziny melonowatych) na ukąszenia przez żmiję (u Majów to była nazwa Ch’ich’ puut), rywinę na zapalenie żołądka (K’uxub kan), petiverię (anamu) na astmę, stany zapalne, bóle głowy i zębów (Payche’), pokrzywę zwyczajną na bóle mięśniowe, reumatyzm, kłopoty z wydalaniem moczu (La’al.), paproć krokodyla na grzybice skórne (Ek’balam), dziewannę psiankowatą na gorączkę (U’kuch), pomarańcz chińską na przeziębienie (Ch’uhuk pak’ aal), komosę piżmową na glisty ludzkie i bolesne miesiączki (Kukum), kostliwkę na impotencję (K’opte), nasiona marihuany na infekcje jelitowe, cukrzycę i cholesterol (Oon), Chrysophyllum mexicanum na dysenterię i cholesterol (Chike’), koralodrzew na biegunkę (Kanti ak), arnotę na różę (K’uxuh). Badanie i obserwacja roślin miały duże znaczenie dla Majów. Jednak badanie roślin leczniczych było ograniczone do klasy kapłańskiej. Rośliny i leki ziołowe były postrzegane jako uzupełnianie leczenia, często stosowano je we współpracy z innymi sposobami leczenia chorób. Wiedza o wpływie niektórych roślin na ludzi była wykorzystywana do przepisywania antidotum na konkretne dolegliwości, ale należy pamiętać, że medycy często polegali również na kolorze rośliny lub innego środka w pewnych sytuacjach. Żółte rośliny i owoce były stosowane w leczeniu żółtaczki; czerwone w przypadku problemów charakteryzujących się krwią; a spalone pióra czerwonych ptaków w leczeniu żółtej febry. Gdy miano do czynienia z podrażnieniami skóry, ranami, bólami głowy, świeża roślinność była z reguły stosowana w postaci plastrów nakładanych bezpośrednio na skórę. Plastry były również wcierane w skórę, aby chronić duchy. W zależności od dolegliwości, rośliny były gotowane i używane w napojach ziołowych lub kąpielach, spożywane na surowo, wciągane, palone lub wkładane do jednego z otworów ciała. Powszechne rośliny stosowane w medycynie obejmują m.in. papryczki chili, kakao, tytoń, agawę i drzewo pitarilla. Ponadto do ziołowych mikstur łączono części zwierząt, takie jak krokodyle, owady, ryby i ptaki. W większości przypadków mieszanka produktów roślinnych i zwierzęcych była przygotowywana w celu wyleczenia określonej dolegliwości. Wśród ziół i roślin leczniczych pojawiało się znane nam jaskółcze ziele, bazylia, papryczka chili. Majowie nie stronili także od środków halucynogennych – pili np. balché (mieszankę miodu i ekstraktów z Lonchocarpus) podczas ceremonii grupowych, aby osiągnąć stan odurzenia. Rytualne lewatywy i inne substancje psychoaktywne były używane do wywoływania stanów transu. Majowie stosowali między innymi pejotl i różne grzyby halucynogenne. Te używki były również związane z medycyną.
Powszechnie stosowano rośliny takie jak pejotl, powój, niektóre grzyby, tytoń i rośliny używane do produkcji substancji alkoholowych. Palenie tytoniu zmieszanego z innymi roślinami wywoływało stan podobny do transu. Substancje alkoholowe były używane podczas rytuałów i były niezwykle silne! Halucynogeny były używane do komunikacji ze światem duchów. Wielu z tych substancji nie używano do leczenia chorób, ale do uśmierzania bólu. Ponadto, jak przedstawiono na ceramice i rzeźbach Majów, rytualne lewatywy były stosowane w celu szybszego wchłaniania i działania tych substancji. W przeciwieństwie do współczesnej kultury, środki te były stosowane w celu przywrócenia równowagi i harmonii w organizmie.
Ważnym elementem oczyszczającym dla starożytnych Majów była kąpiel potne (temezcal). Łaźnie Majów przypominały współczesne sauny. Były zbudowane z kamiennych ścian i sufitów, z małym otworem w górnej części sufitu. Woda wylewana na gorące kamienie tworzyła w pomieszczeniu parę, służącą oczyszczaniu się. Tego typu kąpiele Majowie zalecali i stosowali w różnych warunkach i sytuacjach.
Kobiety, które niedawno poczęły dziecko, szukały w nich rewitalizacji, podczas gdy ludzie, którzy byli chorzy, mogli znaleźć uzdrawiającą moc poprzez wypocenie się. Kąpiele miały charakter orzeźwiający, odświeżający i oczyszczający. W ten sposób usuwany z organizmu toksyny. Z takich kąpieli korzystali chętnie władcy Majów i im zawdzięczali Majowie ich popularyzację. Archeolodzy odkryli łaźnie potowe w miejscach takich jak Tikal, Aguateca i Nakbe, ale najbardziej imponujące znalezisko do tej pory znajduje się w Piedras Negras, klasycznym mieście Majów w Gwatemali. Natrafiono tam na osiem kamiennych budynków, które używano jako łaźnie parowe. Łaźnie parowe są nadal w użyciu wśród współczesnych Majów Tzotzil i Tzeltal z wyżyn Chiapas. Łączy się je z szeroką gamą roślin leczniczych i terapii poporodowych.
Przytoczone sposoby lecznicze pochodzą z późniejszych zapisków, wykonanych przez białych kolonizatorów. Jeden z nich dotyczy problemów z wypróżnianiem się. „Aby leczyć dolegliwości związane z wypróżnianiem żołądka , należy złapać 4 skorpiony, wrzucić je do garnka z wodą, wymieszać z oliwą i smarować brzuch pacjenta”. Kolejny wiąże się z przeziębieniami w różnych okresach roku. „Gdy przeziębienie ma miejsce w styczniu należy pacjentowi puszczać krew z przeziębionego boku o 8.00 rano. Gdy przeziębienie ma miejsce w marcu – należy puszczać krew ze środkowej stroni o 7.00 rano. Jeżeli u pacjenta pojawiają się wrzody w lutym, najlepiej jest puścić krew z tylnej strony nogi o godzinie 9.00 rano”. Inny przepis mówi o tym, że „aby zapobiec krwawym biegunkom, należy zbierać chim tok, korzeń chacte i gotowa je przed użyciem”. Majowie żyją w bliskiej symbiozie z przyrodą. Nie niszczą lasu, lecz go uprawiają i mają ogromny szacunek do świata roślin. Majowie tworzyli leśne ogrody, w których hodowali rośliny żywieniowe i lecznicze.
Praktyki Majów mają swoją kontynuację w postaci działających w Meksyku curanderos. To naturalni terapeuci stosujący tradycyjne, ludowe metody leczenia. Jak dawniej i dziś dzielą się oni na grupy i specjalizują w konkretnych dolegliwościach oraz chorobach. Istnieją curanderos leczący wyłącznie dzieci, zajmujący się usuwaniem pasożytów (robaków), usuwaniem wrzodów, chorobami brzucha oraz szamani, będący łącznikami świata fizycznego i duchowego, teraźniejszości i przeszłości, kontaktu z duchami i bogami. Stosujący praktyki magiczne i rytuały. To oni sporządzają określone receptury roślinne, napary i napoje. Dla curanderos badania i diagnostyka rozpoczyna się on zbadania pulsu, krew jak sądzą jest nośnikiem cennych informacji o pacjencie. „Krew mówi i niesie wiadomość” jak twierdzą. Do tego dochodzi wywiad z pacjentem o jego dolegliwościach i relacjach z otoczeniem. Rdzenni Indianie tak, jak niegdyś och przodkowie Majowie lubią pić napój paprykowy, chodzi oczywiście o papryczkę chili i zawartą w niej kapsaicynę. O której wartości nie musimy przecież pisać.
Źródła:
