Z cyklu: Atlas Ziół Świata
Uzbekistan jest specyficznym obszarem jeżeli chodzi o zioła. Rośliny rosnące w tej części świata słyną ze swoich bogatych właściwości leczniczych, trudno się zatem dziwić, iż są przedmiotem różnych badań i analiz świata nauki i farmacji. Mówi się, iż mogą być podstawą wielu nowych leków. W Uzbekistanie tradycja lecznictwa jest oparta na medycynie tradycyjnej, w rozumieniu stosowania ziół i roślin leczniczych, a tych w Republice Uzbekistanu nie brakuje.
Biorąc pod uwagę położenie Uzbekistanu i ukształtowanie terenu, dominują w tym kraju pustynie i tereny górzyste. Pustynie stanowią około 85% kraju, a pozostałe 15% to góry i pogórze. Rośliny mogą rosnąć wysoko w górach i ten obszar jest stosunkowo niewielki w porównaniu z całością tej republiki. A jednak cechuje go olbrzymia różnorodność gatunkowa oraz ilość aktywnych biologicznie składników wchodzących w skład określonych roślin leczniczych, ziół i olejków eterycznych, które się z nich pozyskuje. Uzbekistan przewyższa pod tym względem zdecydowanie inne rejony świata czy sąsiednie kraje. Flora Uzbekistanu obejmuje około 4 350 gatunków, w tym rośliny naczyniowe, gatunki endemiczne. Zioła i rośliny stanowią naturalne bogactwo Uzbekistanu. Wśród nich możemy wyróżnić rośliny ozdobne, lecznicze i aromatyczne. Przyjrzyjmy się pokrótce temu bogactwu gatunków i ich właściwościom oraz zastosowaniu. Wiadomo, że wykazują działanie hepatoprotekcyjne, dermatologiczne, przeciwdrobnoustrojowe, przeciwwirusowe, przeciwwrzodowe, przeciwutleniające, przeciwzapalne i neuroprotekcyjne. Zioła służą do leczenia ran, zapalenia błony śluzowej żołądka, infekcji, zapaleń skóry, likwidowania stanów zapalnych, w tym zapalenia oskrzeli. Preparaty roślinne i wyciągi z ziół wchodzą w skład uzbeckich leków. Zioła są obecne w życiu codziennym i w usuwaniu różnych dolegliwości i schorzeń.
Do ziół Uzbekistanu należą: hyzop, serdeczniki serdecznik pospolity, trzy gatunki mięty, kocimiętka, lebiodka pospolita, perowskia, powojnik, oregano tureckie, żeleźniak żółty, szałwia, tarczyca, ziphora. Rośliny z rodziny jasnotowatych o cechach leczniczych i silnie aromatycznych, wykorzystywanych do produkcji olejków eterycznych. Jednym z najbardziej powszechnych ziół Uzbekistanu i powszechnie stosowanym jest mięta. Herbata miętowa jest nieodzownym elementem spotkań, bez niej Uzbekowie nie zasiadają do stołu. Znajdziemy ją wśród baklaw, słodkich suszonych owoców, różnych deserów i napojów. Jest ceniona za swój aromat i właściwości. Jest elementem uzbekistańskiej gościnności i tradycyjnej kultury spotkań. Mięta znajduje się na pograniczu tradycji leczniczej i sztuki kulinarnej, bo i ta druga tradycja kuchenno-kulinarna ma swoje specyficzne zasady, pełno w niej ziół i przypraw, do których należą ulubione szafran i oregano. Tradycyjna medycyna Uzbekistanu opiera się na wiedzy zielarskiej przekazywanej z pokolenia na pokolenie. Do dziś istnieją ludowi uzdrowiciele zwani „bajrami”, którzy sporządzają ziołowe mieszanki do leczenia różnych chorób. Znany u nas tymianek w Uzbekistanie stosowany jest na bóle gardła, leczenie infekcji, bólów żołądka i reumatyzmu. Ale powróćmy do ziół i roślin leczniczych. W Uzbekistanie występuje zioło zbliżone do hyzopu lekarskiego o nazwie Hyssopus seravschanicus. To odmiana hyzopu występująca w tym rejonie, przystosowana do warunków górskich i stepowych. Ma działanie przeciwbakteryjne, przeciwzapalne i wykrztuśnie. Jako olejek eteryczny jest wykorzystywany do masażu i w inhalacjach. Ma różne zastosowanie – doskonale sprawdza się przy niestrawnościach, biegunkach i wzdęciach. Posiada korzystny wpływ na pracę układu pokarmowego. Wpływa na skład mikroflory i ułatwia detoksykację. Reguluje rytm wypróżnień poprzez wpływ na pracę mięśni gładkich jelit. Stosowany jest na infekcje wirusowe i bakteryjne gardła, na uporczywy kaszel. Wykazuje zdolność do hamowania trawienia węglowodanów, co może mieć znaczenia przy leczeniu cukrzycy. Jako olejek eteryczny działa relaksująco i uspokajająco. Ma także wiele aktywnych chemicznie składników, do których należą: beta-pinen, pinokamfon, izopinokamfon, karwakrol, sabinen, garbniki, flawonoidy, fitosterole, triterpeny, kwasy fenolowe, gorycze. Działa insektobójczo, przeciwgrzybicznie, przeciwbakteryjnie i przeciwwirusowo. Ze sfermentowanych liści hyzopu na Bliskim Wschodzie wytwarza się napój o niewielkiej zawartości alkoholu, ceniony i lubiany napój orzeźwiający. Serdecznik i serdecznik pospolity są bardzo cenione ze względu na właściwości lecznicze. Władze Uzbekistanu podjęły kroki w kierunku ich ochrony, rośliny te narażone są na nadmierną eksploatację. Serdecznik jest używany głównie do leczenia problemów z trawieniem, a serdecznik pospolity jest stosowany do poprawy funkcji i pracy serca i łagodzenia stanów zapalnych. Obydwa zioła cieszą się uznaniem również w tradycyjnych ceremoniach i obrzędach, są symbolem zdrowia i dobrobytu. Mięta występuje pod trojaką postacią, jako mięta turecka, mięta wodna, mięta pieprzowa. Mięta turecka wykorzystywana jest przy dolegliwościach żołądkowych i oddechowych. Podobnie jest z miętą wodną, którą zbiera się najczęściej przed kwitnieniem dla maksymalnej zawartości olejków eterycznych. Jest znacznie łagodniejsza aniżli znana nam doskonale mięta pieprzowa.
Żeleźniak żółty (zwany szałwią turecką lub jerozolimską): W Uzbekistanie występuje 15 gatunków szałwi. Szałwia jest jedną z najpopularniejszych ziół i roślin leczniczych w tym rejonie. Jest ceniona ze względu na swoje właściwości aromatyczne i lecznicze.
Tarczyca: W Uzbekistanie znana jest pod nazwą Scutellaria schachristanica, to gatunek charakterystyczny dla tego regionu. Słynie ze swoich silnych właściwości przeciwutleniających, przeciwzapalnych. Ale także przeciwbakteryjnych, przeciwwirusowych. Niszczy grzyby, drobnoustroje, patogeny wokół jamy ustnej, choroby przyzębia. Uderza w wolne rodniki. Przy czym w olejku eterycznym antyutleniaczy jest znacznie mniej aniżeli w roślinie. Z naziemnych części tarczycy wyizolowano kilka flawonoidów, określono je mianem silnych przeciwutleniaczy. Ale już olejek eteryczny pozyskany z tych samych części rośliny jest znacznie słabszy, jak dowiodły testy ma słabsze działanie przeciwutleniające. Olejek zawiera między innymi: acetofenon, linalol, eugenol, beta-terpineol. Za mało mamy danych, aby porównać tarczycę, która występuje w Uzbekistanie z tarczycą bajkalską, słynącą z obecnej w niej bajkaliny. Niemniej bywa zapewne stosowana także przy problemach z astmą, alergiach, chorobach wirusowych.
Perowskia: Perowskia jest odmianą szałwi (Perovskia scrophulariifolia Bunge). W Uzbekistanie występują cztery gatunki tego zioła. Jest to roślina aromatyczna, ceniona za swoje aromatyczne właściwości. Niejednokrotnie badana pod kątem aktywnych związków chemicznych. Z naziemnych części wyabstrahowano i zidentyfikowano diterpenoidy, glikozydy flawonowe, antocyjany i kumaryny. W olejku eterycznym rozpoznano co najniej 20 aktywnych związków, między innymi: kamfen, geraniol, linalol, sabinen, terpinen, kamforę. Zazwyczaj dorasta do wysokości 0,5-1,5 metra i ma srebrzysto-szare liście oraz fioletowe kwiaty. Roślina jest odporna na suszę i znosi ekstremalne warunki klimatyczne. Jest stosowana na dolegliwości żołądkowe i jako środek antyseptyczny. Jest także wysoko cenioną rośliną ozdobną, rozpoznawalną rośliną uzbekickiego krajobrazu i ogrodów.
