Dieta zgodna z kodem DNA coraz częściej pojawia się w mediach i ofertach firm zajmujących się żywieniem. Idea wydaje się kusząca – w skrócie: wystarczy zbadać niektóre swoje geny, aby otrzymać jadłospis dopasowany, niczym szyty na miarę garnitur. Czy jednak nauka potwierdza, że to działa i ma przełożenie na nasze samopoczucie, zdrowie i długość życia?

Skąd zainteresowanie dietą zgodną z DNA?

Najnowsze przeglądy badań pokazują, że włączanie wyników testów genetycznych do poradnictwa dietetycznego rzadko skutkuje realną zmianą na talerzu i w kontekście zdrowia. Co więcej, jakość dowodów naukowych w tym obszarze określana jest jako słaba do umiarkowanej, a wyniki badań bywają niespójne – zależą od tego, jakie geny analizowano, jaką populację badano i jak oceniano sposób żywienia. Skąd więc zainteresowanie tematem? Podstawą jest rozwój dziedzin zwanych nutrigenomiką i nutrigenetyką, które badają wpływ genów na naszą odpowiedź na składniki odżywcze.

To właśnie one tłumaczą, dlaczego na przykład niektórzy bez problemu piją mleko, a inni cierpią na nietolerancję laktozy, dlaczego kawa dla jednych wiąże się z przyjemnym pobudzeniem, a dla innych jest powodem kołatania serca. W teorii więc odczytanie kodu DNA mogłoby pomóc w dopasowaniu idealnej diety. W praktyce jednak to narzędzie wciąż wymaga solidnych badań i dowodów, zanim trafi do codziennej praktyki dietetycznej.

Co faktycznie wiemy o genach i diecie?

Nie można podchodzić całkowicie sceptycznie do kwestii diety pasującej do DNA. Bowiem badania pokazują, że nasze geny mogą rzeczywiście w jakimś stopniu wpływać na to, jak organizm reaguje na różne składniki odżywcze. To tłumaczy na przykład, dlaczego ta sama dieta u jednej osoby poprawia wyniki badań, a u innej – nie daje prawie żadnego efektu. Oto najważniejsze przykłady, które dotychczas zostały dobrze przebadane:

• Foliany (witamina B9) – osoby z mutacją w genie MTHFR (enzym odpowiedzialny za przetwarzanie folianów) mają większe zapotrzebowanie na tę witaminę. Jej niedobór zwiększa ryzyko chorób serca czy cukrzycy, dlatego w tym przypadku  indywidualnie dobrana suplementacja wydaje się szczególnie ważna.
• Cholina – to składnik niezbędny między innymi dla pracy wątroby i rozwoju płodu. Polimorfizmy (różnice w DNA między ludźmi) w genach związanych z metabolizmem choliny i folianów sprawiają, że część osób potrzebuje jej więcej, niż ogólne normy żywieniowe przewidują.
• Selen – to ważny mikroelement o właściwościach antyoksydacyjnych. U niektórych osób genetyczne warianty zmieniają sposób, w jaki organizm reaguje na suplementację – ich białka zależne od selenu działają inaczej, co może sprawiać, że standardowa zalecana dawka tego składnika nie przynosi oczekiwanych efektów, np. w kontekście odporności czy zdrowia serca.
• Beta-karoten i witamina A – osoby z określonym wariantem genu BCMO1 słabiej przekształcają beta-karoten (obecny np. w marchwi) w aktywną witaminę A. To może na przykład zwiększać ryzyko problemów z wątrobą, nawet jeśli dieta teoretycznie dostarcza wystarczających ilości witaminy A.
• Tłuszcze i cholesterol – geny takie jak APOE, LPL czy LDLR decydują o tym, jak organizm „radzi” sobie z tłuszczami, wpływając m.in. na tempo rozkładu i transport lipidów we krwi. Dlatego u niektórych osób dieta bogata w tłuszcze może być bardziej niekorzystna dla profilu lipidowego, a u innych ten efekt jest znacznie słabszy.
• Kwasy omega-3 – osoby z określonym wariantem genu APOA1 lepiej reagują (w kontekście regulacji profilu lipidowego i zwiększenia wartości cholesterolu HDL) na spożycie kwasów omega-3 (np. z ryb), podczas gdy inni tej korzyści w takim stopniu nie odnoszą.
• Sól – nosiciele „ryzykownego” wariantu genu SGK1 mocniej reagują wzrostem ciśnienia krwi na dietę z dużą ilością soli, co zwiększa ich podatność na nadciśnienie.

Przykłady z literatury naukowej potwierdzają, że geny wpływają też na indywidualne potrzeby dietetyczne w niektórych grupach ludzi:

• osoby z wariantem TT w genie MTHFR muszą jeść więcej folianów, niż przewidują normy,
• osoby z zespołem Downa mają wyższe zapotrzebowanie na cynk i foliany, bo inaczej funkcjonuje u nich metabolizm tych składników,
• warianty genów mogą modyfikować ryzyko otyłości – np. osoby z określonymi allelami genu FTO są bardziej podatne na tycie, ale co ciekawe – badania pokazują, że dieta śródziemnomorska czy DASH (czyli menu przeciwzapalne i niskoprzetworzone) może „złagodzić” ten efekt,
• podobne interakcje obserwowano w kontekście cukrzycy typu 2 – choć nie wszystkie badania póki co potwierdzają te zależności.

Ciekawostka: naukowcy badają też interakcje genów z dietą w kontekście zdrowia kobiet w ciąży. Wyniki sugerują, że specyficzne geny mogą wpływać na ryzyko cukrzycy ciążowej, nadciśnienia czy niedokrwistości (anemii z niedoboru żelaza), a więc i na potrzeby żywieniowe matki oraz dziecka.

Warto postawić na podstawy

Istnieją mocne przykłady tego, że geny modyfikują naszą odpowiedź na składniki pokarmowe, ale z drugiej strony badania często dają różne wyniki w zależności od populacji, analizowanych genów czy metod. To oznacza, że dietetyka oparta na DNA o obiecujący kierunek, ale jeszcze nie jest gotowym narzędziem do powszechnego stosowania. Na co dzień lepiej skupić się na sprawdzonych, prostych zasadach zdrowego odżywiania, takich jak:

• regularne spożywanie warzyw i owoców,
• wybieranie pełnoziarnistych produktów,
• ograniczanie cukrów i przetworzonych tłuszczów,
• picie odpowiedniej ilości wody,
• umiarkowana aktywność fizyczna.

To działania, które przynoszą realne, silnie udokumentowane korzyści zdrowotne, niezależnie od naszych genów.

Bartosz Kulczyński, dietetyk, wykładowca na Wydziale Nauk o Żywności i Żywieniu Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu. Prowadzi kanał na YouTube o zdrowiu: Dr Bartek Kulczyński.

Literatura:

1. Robinson K, Rozga M, Braakhuis A, Ellis A, Monnard CR, Sinley R, Wanner A, Vargas AJ. Effect of Incorporating Genetic Testing Results into Nutrition Counseling and Care on Dietary Intake: An Evidence Analysis Center Systematic Review-Part I. J Acad Nutr Diet. 2021 Mar;121(3):553-581.e3.
2. García-García I, Grisotto G, Heini A, Gibertoni S, Nusslé S, Gonseth Nusslé S, Donica O. Examining nutrition strategies to influence DNA methylation and epigenetic clocks: a systematic review of clinical trials. Front Aging. 2024;5:1417625.
3. Agrawal P, Kaur J, Singh J, Rasane P, Sharma K, Bhadariya V, Kaur S, Kumar V. Genetics, Nutrition, and Health: A New Frontier in Disease Prevention. J Am Nutr Assoc. 2024 May-Jun;43(4):326-338.
4. Yaskolka Meir A, Yun H, Stampfer MJ, Liang L, Hu FB. Nutrition, DNA methylation and obesity across life stages and generations. Epigenomics. 2023 Oct;15(19):991-1015.
5. Singar S, Nagpal R, Arjmandi BH, Akhavan NS. Personalized Nutrition: Tailoring Dietary Recommendations through Genetic Insights. Nutrients. 2024 Aug 13;16(16):2673.